روند ترجمه نرم‌افزارهای آزاد - آیا می‌توان رویکردی متفاوت از قبل در پیش گرفت؟
زمانی که از نرم‌افزار غیر آزاد استفاده می‌کنیم، تقریبا می‌توانیم مطمئن باشیم که آن نرم‌افزار به زبان فارسی در دسترس قرار ندارد! اما ماجرا در میان نرم‌افزارهای آزاد کمی متفاوت است و با تقریب خوبی می‌توان مطمئن بود نرم‌افزار آزاد مورد استفاده ما به زبان فارسی نیز در دسترس ما قرار دارد؛ در این سالها فعالان و علاقمندان به نرم‌افزارهای آزاد تلاش خوبی برای برگردان یا ترجمهٔ نرم‌افزارهای آزاد از جمله در گنوم ، لیبره آفیس و فایرفاکس -واحتمالا محصولات دیگری که من از آنها بی اطلاع هستم- داشته‌اند. چه اینکه اگرچه زبان فارسی شاید در بین پنج زبان برتر در برگردان ۱۰۰٪ نرم‌افزارهای آزاد نباشد، قطعا در بین ۱۰ زبان قرار دارد. اهمیت این موضوع را زمانی بیشتر درک خواهیم کرد که پس از بررسی متوجه شویم تعداد علاقمندان و مشارکت‌کنندگان در ترجمه نرم‌افزارهای آزاد بسیار محدود و معدود است و از این جهت تلاش آنها ستودنی است. اما به نظر می‌رسد عدم یکپارچگی در ترجمه‌ها هم کار را برای علاقمندان به مشارکت در ترجمه نرم‌افزارهای آزاد برای انتخاب واژگان جایگزین و هم برای کاربران برای انتخاب زبان فارسی به عنوان زبان پیش‌فرض نرم‌افزارهای آزاد خود دشوار نموده است.
به عنوان یک علاقمند -و نه به عنوان یک مترجم که خود یک تخصص به حساب می‌آید و من از آن بی‌بهره‌ام- با سطح محدودی از مشارکت در ترجمه نرم‌افزارهای آزاد، تلاش می‌کنم در این نوشته به این موضوع پرداخته و ضمن تشکر از تلاش‌ها و توجه اعضای محترم کارگروه ترجمه در دونا و برگزاری جلسات هم‌اندیشی در این موضوع، پیشنهادی برای بررسی وضعیت موجود و احتمالا تغییر در روندها ارائه دهم.
با بررسی وضعیت ترجمه نرم‌افزارهای آزاد، چند مورد به نظر من رسید که می‌تواند مورد بازبینی و احتمالا تلاش برای ایجاد تغییر در آن قرار گیرد. از جمله پاسخ به این پرسش که چرا با وجود تلاش‌های خوبی که در زمینه ترجمه نرم‌افزارهای آزاد شده، هنوز هم بسیاری به استفاده از زبان اصلی یا انگلیسی روی می‌آورند؟ به نظر می‌رسد همانطور که در مقدمه به آن اشاره کردم عدم وجود یک دایره جامع انتخاب واژگان جایگزین برای ترجمه ، عدم وجود یک شیوه‌نامه در ترجمه و البته احتمالا عدم مشارکت متخصصان در ترجمه -چه متخصصان ترجمه زبان‌های دیگر به فارسی و چه متخصصان زبان و ادبیات فارسی- از جمله دلایلی باشد که ترجمه‌های موجود را نه تنها به راه حلی برای ارتباط راحت‌تر تبدیل نکرده، بلکه گاهی برخی کاربران به دلیل عدم توانایی در درک واژگان فارسی به کارگیری شده، به استفاده از زبان انگلیسی نرم‌افزار روی آورده‌اند، چرا که آن را راحت‌تر درک می‌کنند!
چه کارهایی می‌توان برای بهبود اوضاع انجام داد؟
در ابتدا باید خود را مسئول ترویج استفاده از نرم‌افزارهای آزاد بدانیم و دست کم در جایگزینی استفاده از نرم‌افزارهای آزادی که استفاده از آنها نیاز به دانش خاصی نیز ندارد، به جای نرم‌افزارهای انحصاری کوتاهی نکرده و آن را به دوستان و آشنایان خود نیز معرفی نماییم. آشنایی و استفاده جمع بیشتری از نرم‌افزارهای آزاد، ضمن خروج از دایره بسته کاربران کنونی، فرصت مشارکت بیشتری را برای عموم کاربران به وجود می‌آورد! چه بسیارند افرادی که علاوه بر دارا بودن تخصص، علاقمند به مشارکت در کارهای گروهی نیز باشند، اما حتی از وجود نرم‌افزارهای آزاد بی‌خبر باشند.
آیا می‌توان به یک روند در یکپارچه‌سازی رسید؟
پاسخ این سوال را تنها فعالان در زمینه ترجمه نرم‌افزارهای آزاد، می‌توانند با عملکرد خود دهند و نه در کلام! سیدمصطفی آهنگرها در این مقاله پیشنهادهایی برای ایجاد یک شورا و تلاش برای ایجاد یک رویه ارائه کرده که ضمن تایید بخش‌های بزرگی از آن، از زیاده‌گویی و تکرار پرهیز کرده و در پایان پیشنهادهای تکمیلی خویش را ارائه خواهم کرد. اما برای رسیدن به نقطه‌ای که حاصل آن در ترجمه نرم‌افزارهای آزاد، ترجیح استفاده از زبان فارسی به جای زبان اصلی یا انگلیسی باشد، نیاز به راه‌اندازی یک واژه‌نامه مرکزی که بتوان برای ایجاد ثبات و یکپارچگی در ترجمه به آن مراجعه کرد، انتشار یک شیوه‌نامه برای کارگروه که بطور مثال در آن رفتار صحیح مترجمان در مواجهه با هر نوع لحن در متن اصلی باشد،به گونه‌ای که مشارکت‌کنندگان هرکدام به دلخواه خود لحن واژگان و جملات را تغییر ندهند، وفاداری به متن اصلی در ترجمه به گونه‌ای که از اضافه و کم کردن واژگان و حروف اضافه در ترجمه خودداری گردد و مانند این موارد پیش‌بینی شده باشد، ضروری به نظر می‌رسد. حتی در آینده شاید بتوان واژه‌نامه مرکزی‌ای که در بالا به آن اشاره کردم را به گونه‌ای طراحی کرد که در ذیل هر واژه و ترجمه آن، لینک‌های ترجمه‌های فعال مشابه در نرم‌افزارهای آزاد نیز برای استفاده‌های آتی درج گردد. بطور مثال بتوان با مراجعه به واژه‌نامه، Mask را جستجو کرد. در ذیل ماسک باید پیشنهاد تایید شده کارگروه برای ترجمه وجود داشته باشد (مثلا پوشینه) و اینکه این واژه در کدام نرم‌افزار و در کدام بخش‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. این موضوع به انعطاف‌پذیری و یکپارچگی بیشتر در ترجمه کمک خواهد کرد؛ چرا که در صورت تغییر نظر کارگروه (یا شورا) درباره ترجمه پیشنهادی، کارگروه می‌تواند به مشارکت‌کنندگان فعال مأموریت مراجعه به نرم‌افزارها و بخش‌های مد نظر را محول نموده و از آنها بخواهد در جایگزینی پیشنهاد جدید (مثلا نقاب به جای پوشینه) مشارکت فوری و مسئولانه محول نمایند.
آیا باید نگران یکپارچه‌سازی بود؟
مسلماً خیر! اتفاقاً یکپارچگی رمز موفقیت در ترجمه است. تنها با یکپارچه‌سازی است که محصول نهایی به حد نهایت کارایی خود می‌رسد! اگر کاربر در نرم‌افزارهای گونه‌گون و حتی در بخش‌های مختلف یک نرم‌افزار، ترجمه‌های متفاوتی برای یک کلمه واحد انگلیسی ببیند و یا در هر بخش از نرم‌افزار، ترجمه دارای لحنی متفاوت باشد، کاربر را گیج کرده و نهایتا او را به سمت استفاده از متن اصلی سوق خواهد داد!
پیشنهادهایی برای شورای یکپارچه‌سازی ترجمه
با تکرار این گزاره که با بیشتر موارد مورد اشاره و پیشنهادی آقای آهنگرها در مقاله ذکر شده در بالا موافقم، پیشنهادهایی تکمیلی برای این شورا را ارائه می‌نمایم. طبیعتا کارِ گروهی نیاز به انعطاف و شفاف‌سازی دارد. در چنین فضایی است که علاقمندی افراد به مشارکت بیشتر برانگیخته می‌شود. این کارگروه قرار نیست به کسی دستور بدهد یا تمام مشکلات موجود در ترجمه‌ها را حل کند! اما اگر قرار است کاری در حد و اندازه خود انجام دهد، باید برای مشروعیت تلاش کند و احتمالا مشروعیت خویش را با تبدیل شدن به مرجعیت به دست خواهد آورد! به یک معنا چنانچه کارگروه بتواند وظایفش را به درستی انجام داده و شیوه‌نامه و واژه‌نامه خود را به مرور تکمیل و فعالیتش در ترجمه نرم‌افزارهای آزاد را بیش از پیش نماید، می‌تواند در آینده خود را به مرجعی تبدیل کند که سایر فعالان و مترجمان خارج از کارگروه نیز به مرور فعالیت و ترجمه‌های خود را با شیوه‌نامه و واژه‌نامه کارگروه مقایسه کنند.
۱. پیشنهاد برای راهبران کارگروه
پیشنهاد می‌گردد کارگروه دست کم سه راهبر فعال داشته باشد. وظایف راهبران باید در اساس‌نامه درج گردد. راهبران باید وظیفه برگزاری جلسات منظم جهت هماهنگی اعضا را بر عهده بگیرند. از سویی وظیفه بررسی و تایید نهایی واژگان جایگزین در کارگروه و مدیریت واژه‌نامه و انتشار و تغییرات در شیوه‌نامه و اساس‌نامه بر عهده راهبران خواهد بود. از سویی دیگر آنها باید با همراهی و مشورت و مشارکت سایر اعضا، برای همه‌گیری و معرفی شورا به سایرین تلاش نموده و راهکار ارائه نمایند. احتمالا باید در دور نخست شاهد حضور افراد علاقمند و داوطلب بدون هیچ پیش‌شرطی باشیم. لحاظ نمودن پیش‌شرط سابقه فعالیت، شاید راه را برای افرادی که سابقه‌ای ندارند اما تخصص دارند مسدود نماید و این برای کارگروهی که هدفش رسیدن به ترجمه‌هایی روان است، نه اینکه چه کسی مسئول و راهبرش است، اصلا مناسب نیست! در دوره‌های بعدی که مدت زمان هر دوره در اساس‌نامه مشخص خواهد شد، می‌توان به چگونگی بررسی عملکرد راهبران و ساز و کار تصمیم‌گیری برای ابقا یا تغییر آنها پرداخت.
۲. پیشنهاد هماهنگ‌کنندگان حوزه‌ای
بررسی سابقه فعالیت کارگروه‌های مشابه فعال در امر ترجمه نرم‌افزارهای آزاد در زبان‌های دیگر از جمله فرانسه، نشان می‌دهد که آنها برای حوزه فعالیت نرم‌افزار نیز تفکیک قائل شده‌اند. بطور مثال آنها برای هرکدام از حوزه‌های مرورگر، دسکتاپ، مستندات و... هماهنگ کننده جداگانه‌ای دارند. در صورت جدی شدن فعالیت کارگروه، شاید بتوان از این تجربه آنها، در جهت بهبود روند کارگروه استفاده نمود.
۳. گروه بازبینی
این گروه وظیفه بازبینی ترجمه‌ها پیش از انتشار و در صورت نیاز اصلاح آنها را مطابق با استانداردهای کارگروه بر عهده خواهد داشت.
۴. گروه مترجمان فعال
مترجمان فعال می‌بایست طبق اولویت‌های اعلامی و استانداردهای شورا برای ترجمه اقدام نمایند. این موضوع به تمرکز و ثمره بیشتر شورا و جلوگیری از هرز رفتن تلاش‌ها برای ترجمه نرم‌افزار آزاد کمک خواهد کرد.
۵. گروه مترجمان تازه‌وارد
پیشنهاد می‌گردد گروه هماهنگ کنندگان حوزه‌ای، فارغ از اینکه مشارکت کنندگان جدید در ترجمه، پیش‌تر سابقه فعالیت در این زمینه را داشته‌اند یا خیر، از مطالعه ۱۰۰ درصدی اساس‌نامه و شیوه‌نامه شورا توسط اعضای جدید و درک کامل و پذیرش آنها اطمینان حاصل نمایند تا با کمترین اصطکاک و بیشترین مشارکت به فعالیت خود ادامه دهند.
